شاخص بازار - سیاستی که ناشی از یک خطای ذهنی است و تکرار هرباره آن جز صنعت‌زدایی و گسترش قاچاق حاصلی در پی نداشته است. این خطا امسال از سوی سیاست‌گذار تکرار نشد و در مدتی کوتاه، فواید بسیاری در پی داشت. یکی از این فواید، مطلوبیت بیشتر خرید کالای داخلی در مقایسه با محصولات داخلی بود که نمود آن به عینه در بازار لوازم‌خانگی مشهود است.
این همان روالی است که به طور پیوسته در دو دهه اخیر از سوی کشورهای آسیای شرقی که صادرکننده عمده محصولات صنعتی هستند، استفاده شده و رشد درآمد سرانه و افزایش رفاه را برای این کشورها به ارمغان آورده است. در ایران فعلا حجم صادرات چندان بالا نیست اما اتخاذ سیاست‌های بهینه می‌تواند صنعت لوازم‌خانگی را پس از فتح بازار داخلی در سال 1399 به فتح بازارهای منطقه‌ای و حتی جهانی در سال 1400 امیدوار کند.
براین مبنا می‌توان اهرم ریال ارزان را سکوی پرتاب صنعت لوازم‌خانگی دانست. دلیل این موضوع نیز روشن است. در شرایطی که هیچ یک از متغیرهای کلیدی تولید صنعتی در یک سال اخیر با تحول جدی روبه‌رو نشده و حتی تحریم به بالاترین و بدترین شکل خود در 40 سال گذشته رسیده است، یکباره با کمک ریال ارزان تولید صنعت لوازم‌خانگی اوج گرفته و با عبور از اهداف چشم‌انداز سالانه مرزهای قبلی خود را در دهه 90 جابه‌جا کرده است. این مهم تنها به واسطه یک اتفاق ساده اقتصادی رخ داده است. اینکه قیمت ارز در بازار داخلی بالاتر از نرخ واقعی آن قرار گرفته و دلار توسط بانک مرکزی سرکوب نشده است. ایده‌ای که در ادبیات اقتصادی با عنوان کاهش مصنوعی ارزش پول ملی (devaluetion money) در برابر ارز‌های مرجع بین‌المللی شناخته شده و مبنای دقیقی برای حمایت از بازار داخلی و نیز صادرات‌محوری است.
البته نباید فراموش کرد پرونده توسعه صنعتی در شرق آسیا تفاوت ماهوی با وضعیت کنونی ایران و صنعت لوازم‌خانگی دارد. روایت فعالان صنعتی از بازار لوازم‌خانگی در سال 99 نشان‌دهنده تاثیر برخی نکات و اتفاقات در رشد چشمگیر تولید است. با فعالان این صنعت نشان می‌دهد پس از اهرم ارزی، سه عامل «حذف رقبای خارجی از بازار به دلیل تحریم»، «افزایش داخلی‌سازی قطعات» و «افزایش گردش مالی شرکتهای تولیدکننده» موجب شده تا سال 99 به عصر احیای صنایع لوازم‌خانگی در ایران بدل شود.
با وجود اثر مثبت این وضعیت بر رشد اقتصادی کشور، از همین زاویه است که تداوم این رونق محل تردید است. از آنجا که تحریم و خروج بازیگران خارجی از بازار ایران با افت ارزش ریال همراه شده، بسیاری از کارشناسان معتقدند سیاست‌گذار برای ادامه رونق تولید در صنعت لوازم‌خانگی اقدامات دیگری انجام دهد و ادامه مسیر صعودی حاضر برای لوازم‌خانگی کشور با تنها یک اهرم امکان‌پذیر نیست.
ایران در شرایطی تا پایان بهمن‌ماه شاهد رشد 55درصدی تولید لوازم‌خانگی نسبت به کل سال 1398 است که قاطبه کارشناسان این صنعت تحقق اهداف صادراتی را پیش‌نیاز ادامه وضعیت پررونق صنعت لوازم‌خانگی می‌دانند. مهم‌ترین مواردی که از خلال گفت‌وگو با فعالان این صنعت و کارشناسان بازار لوازم‌خانگی برای ادامه رشد تولید در سال 1400 مطرح شد سه مورد است. «دسترسی به مواد و قطعات موردنیاز تسهیل شود»، «استفاده از شبکه بانکی جهانی برای صادرات و واردات مهیا شود» و «تنظیم‌گری مناسب صنعت و بازار از سوی سیاست‌گذار بهینه شود» اینها سه موردی است که به شکل جدی برای ادامه وضعیت مثبت فعلی این بخش اثرگذارند.
در عین حال فعالان این بخش معتقدند گام بلند سیاست‌گذار در مرحله بعدی باید جذب سرمایه‌گذاری خارجی در راستای صادرات‌محوری باشد. موضوعاتی که با لحاظ پارامترهای کنونی اقتصاد امکان تحقق آنها فراهم نیست. در عین حال گشایش در فضای پرداخت‌های بین‌المللی بانکی، بهبود روابط اقتصادی با همسایگان و توسعه همکاری اقتصادی با کشورهای برتر در زمینه تولید لوازم‌خانگی نظیر کره جنوبی، چین، آلمان و ایتالیا از مهم‌ترین مواردی است که تا محقق نشوند، توسعه صادرات به افق چشم‌انداز 1404 نخواهد رسید.
قرار است در این سال تولید لوازم‌خانگی کشور به سطح 16 میلیون دستگاه برسد که عدد چندان بزرگی در مقایسه با تولید سال 99 نیست اما اینکه صادرات کشور در این بخش از مرز 3میلیارد دلار بگذرد، ماموریت دشواری است و از لزوم رشد 6تا 8برابری حجم صادرات حکایت دارد. سیاست‌گذار برای تحقق این هدف چه راهی را باید بپیماید؟ تولیدکنندگان سال 99 و افق پیش را چگونه می‌بینند؟ آیا این رونق در قرن جدید نیز تداوم می‌یابد؟
99؛ سال احیای تولید در سال پاندمی
در شرایطی که اتحاد پاندمی کووید-19 با تحریم و سقوط ارزش ریال می‌توانست سال 1399 را به یکی از تلخ‌ترین دوره‌های ممکن برای اقتصاد ایران بدل سازد، در بخش لوازم‌خانگی اقلا خبری از تلخی نیست و با وجود برخی ناملایمات، تولید کشور به شدت چشمگیر است. در این باره مصاحبه مدیرکل دفتر صنایع برق، فلزی و لوازم‌خانگی وزارت صمت جالب توجه است. کیوان گردان با اعلام 2برابر شدن تولید لوازم‌خانگی در روز‌های تحریم، اعلام کرده: ما رشد 30 درصدی را در تولید لوازم‌خانگی هدف‌گذاری کرده بودیم اما در 10 ماهه امسال این هدف را محقق و از آن عبور کردیم. گردان در ادامه افزود: سال گذشته نزدیک به 9 میلیون دستگاه لوازم‌خانگی (کوچک و بزرگ) تولید کردیم. هدف‌گذاری امسال تولید 12 میلیون دستگاه لوازم‌خانگی بود، اما امسال تا امروز 14 میلیون دستگاه تولید کرده‌ایم. وی اضافه کرد: قبل از تحریم‌ها و در سال 1396 میزان تولید لوازم‌خانگی در کشور 5/ 7 میلیون دستگاه بوده است. گردان با اعلام کاهش ارزبری بیش از 3 میلیارد دلاری در تولید لوازم‌خانگی تصریح کرد: صادرات به سمت بازارهای هدف جهانی را در سال 1400 در برنامه داریم و در این مسیر حرکت می‌کنیم.
شرایط آرمانی نیست؛ مشکلاتمان زیاد است
وضعیت خوب است اما مشکلات هم زیاد است. این مهم‌ترین نکته‌ای است که می‌توان از خلال گفت‌وگو با سیدمحمد سجادی‌فر فعال صنعت لوازم‌خانگی دریافت. وی تاکید می‌کند نباید درباره برخی همکاری‌های کنونی صنایع لوازم‌خانگی با شرکای خارجی و میزان جذب سرمایه‌گذاری خارجی اغراق کرد. سجادی‌فر که وضعیت شرکتهای لوازم‌خانگی را مثبت و رو به رشد ارزیابی می‌کند، درباره کیفیت تکنولوژی در صنایع لوازم‌خانگی کشور هم به نکات جالبی اشاره دارد. سجادی‌فر می‌گوید: به دلیل رشد قابل توجه تولید و افزایش درآمد، گردش مالی برخی از شرکتهای بزرگ به ورای 1000 میلیارد تومان رسیده و همین عامل باعث شده تا خطوط تولید و تجهیزات پیشرفته به بدنه صنعت تزریق شود. تنظیم‌گری بازار و برخی ممانعت‌های هوشمند از ورود کالاهای قاچاق هم باعث شده خریداران داخلی به محصولات بومی گرایش پیدا کنند.
سجادی‌فر دو مشکل عمده صنایع لوازم‌خانگی را «مواد اولیه» و «سرمایه در گردش» عنوان کرد و گفت: با توجه به افزایش چشمگیر تولید، امروز تامین منابع مالی تولید برای واحدهای صنعت لوازم‌خانگی به دغدغه جدی تبدیل شده است. در عین حال شرایط تولید به شکلی نیست که بالاتر از تصور باشد. اتفاقا امروز صنعت لوازم‌خانگی با ارقامی تولید می‌کند که پایین‌تر از ظرفیت کارخانه‌ها است و اگر شرایط مساعد باشد، سطح تولید می‌تواند بازهم افزایش یابد. در کل می‌توان وضعیت را به نسبت سال‌های گذشته که صنعت در شرایط رکود بود، خوب ارزیابی کرد و رشد تولید را هم بین 50 تا 60 درصد در نظر گرفت.
سجادی‌فر با اشاره به سودمندی جنبه‌های کنترلی نهادهای تعزیراتی در جلوگیری از ورود کالای غیرقانونی به بازار خاطرنشان کرد: همسان با اثر ارز، کنترل دقیق ثبت‌سفارش‌ها و قانونی شدن روند آن کمک کرد تا صنعت داخلی بیشترین بهره را از شرایط بازار ببرد. در عین حال اتخاذ تدابیری که کالای قاچاق را ردیابی می‌کند، افت قابل توجهی در این مقوله ایجاد کرده گرچه هنوز قاچاق در این بخش به طور کامل از بین نرفته است.
این فعال حوزه صنعت با اشاره به دوره رونق صنعت لوازم‌خانگی در تحلیل چشم‌انداز پیش روی این بخش یادآور شد: بهترین سال‌های تولید و صادرات لوازم‌خانگی در کشور در حد فاصل 1388 تا 1392 رقم خورد.
در دوره فعلی یعنی امسال برخی از شرکت‌ها اوضاع مناسبی دارند و قدرت خود را از نظر تکنولوژیک یا مالی بالا برده‌اند منتهی اینکه بتوانیم به صادرات 3 میلیارد دلاری مدنظر چشم‌انداز برسیم، بعید است. ما الان صادراتی داریم اما واقعا چشمگیر نیست. اینکه تصور کنیم به زودی می‌توانیم بازارهای اروپا را فتح کنیم یا حتی صادرات خود را به چین ارتقا دهیم چندان واقعیت ندارد. الان در برخی از اقلام، محصول تولید شده در ایران از نمونه چینی گران‌تر است.
وی در رابطه با تولید برندهای روز جهان در ایران نیز گفت: برخی از شرکتهای مشهور داخلی نظیر گروه انتخاب، اسنوا، ایران و ... با ارتقای خطوط تولید به سمت تولید محصولات به‌روز گام برداشته‌اند. داخلی‌سازی قطعات نیز در سایه همین رویه و افزایش قابل توجه واردات ماشین‌آلات رقم خورده است.
سجادی‌فر در پایان خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم به سمت حفظ بازار داخلی و کسب بازارهای خارجی گام برداریم باید در شرایطی نظیر احیای برجام، شاهد گشایش حوزه بانکی و پرداخت‌های خارجی برای صنایع لوازم‌خانگی باشیم. امروز ما بسیاری از پرداخت‌های خود را برای خرید قطعات و مواد موردنیاز خود به صورت cash یا نقدی پرداخت می‌کنیم. برای حوزه صادرات نیز مشکلات بسیاری برای دریافت پول داریم. این در حالی است که اگر ما به شبکه بانکی امن و ایمن دسترسی داشتیم، می‌شد از گشایش اعتبار و LC یا یوزانس و سوئیفت استفاده کرد و در دوره طلایی صنعت نیز به شدت برای ما کارگشا بود، صادرات جان می‌گرفت و تولید در داخل راحت‌تر می‌شد. تولیدکننده با این اهرم‌های مالی ایمن است که خیالش بابت صادرات محصولات راحت می‌شود و مثلا اگر با LC محصولش را فروخت، یقین دارد که دو ماه بعد پول صادراتش وارد چرخه تولید می‌شود. در بخش واردات نیز بروز این رویه قدرت مانور شرکتهای داخلی را 50 تا 60 درصد بالا می‌برد. بنابراین اگر گشایشی در حوزه روابط بین بانکی ایجاد شود، قطعا برای صنایع داخلی لوازم‌خانگی گره‌گشاست. بنابراین از نظر من این صادرات 3میلیارد دلاری محقق نخواهد شد مگر اینکه شرایط از جمیع جهات مهیا باشد. روابط مالی خارجی هم یکی از مواردی است که از دو سمت صادرات و واردات به تولید فشار می‌آورد.
به نظر می‌رسد حالا که ایران پس از نیم‌قرن با فرصت بزرگ قرارگیری نرخ رسمی دلار در ورای قیمت بازاری آن، امکان استفاده از سیاست ارزی مناسب صادرات و تولید را پیدا کرده و برجام نیز در شرف احیاست، سیاست‌گذار صنعتی باید به سمتی گام بردارد که صنعت لوازم‌خانگی آماده جهش در بازارهای خارجی باشد. اتفاقی که هم خیلی دور و هم خیلی نزدیک به نظر می‌رسد!